Torbeš,jedan je od naziva za Bogumile, pored već poznatih - Babuni, Katari, Albižani, Kududeri (postoji toponim Kuduđer kod Šištevca). Bogumili su posebno proganjani tokom XII i XIII veka i u bugarskoj i u srpskoj državi.
Najveći masakr je izvršen u Restelici gde je ubijeno 13 meštana (i danas o tome svedoče mezarluci Javori), u Kruševu je ubijeno 9 članova porodice Mula Arifa među kojima i dvoje dece od po nekoliko godina. Kasnije se, 1959. godine, kompletna porodica Gazi (sin i unuci Mula Arifa) iselila u Tursku gde i danas živi. U Brodu je na mestu Zdražejec, takođe, izvršen masakr i ubijeno desetak meštana.
Najveći masakr je izvršen u Restelici gde je ubijeno 13 meštana (i danas o tome svedoče mezarluci Javori), u Kruševu je ubijeno 9 članova porodice Mula Arifa među kojima i dvoje dece od po nekoliko godina. Kasnije se, 1959. godine, kompletna porodica Gazi (sin i unuci Mula Arifa) iselila u Tursku gde i danas živi. U Brodu je na mestu Zdražejec, takođe, izvršen masakr i ubijeno desetak meštana.
Nemamo pouzdanih podataka da je na početku veka u Gori radila neka škola, ali znamo da je gotovo u svim selima bilo mekteba (mejtepi) a u Restelici i ruždija. U to vreme Gora je imala tri hafiza - hafiz Ibrahim iz Leštana, hafiz Mehmed iz Radeše i hafiz Mehmed iz Broda. Bilo je učenih alima koji su završili medresu u Prizrenu, Skoplju i Istanbulu. Sva sela su imala džamije, što potvrđuju i neki autori koji su posetili Goru u to vreme. Pod uticajem derviša iz Prizrena i u Gori su na početku veka delovali derviški redovi koji su prestali sa radom tokom perioda komunizma. Mada ovaj fenomen nije dovoljno određen, ipak pouzdano znamo da su u Brodu, Restelici, Radeši, Zlipotoku i nekim drugim selima postojali "tarikati" ("šehoji"), mada nam nije poznato kojem su redu pripadali.
Sigurno je da je u ovom periodu bilo dosta pismenih i učenih ljudi koji su ostavili pisanih dokumenata o tom, ali i o ranijim vremenima. Međutim, potrebno je pretražiti skromne biblioteke po našim džamijama kao i neke porodične biblioteke koje svakako postoje. Pored prepisa knjiga, verovatno da ima i nekog subjektivnog zapisa koji može dati više svetla na turski period koji je najznačajniji deo u našoj ukupnoj istoriji.
Sve do 1912. godine, pa i kasnije, stanovnici Gore se u nacionalnom pogledu poistovečuju sa Turcima ("A si Turčin, a što si?"). Mada se ova identifikacija, pre svega, vezuje za versku pripadnost i označava pripadnost islamu, ona u sebi sadrži i elemenat pripadnosti turskoj državnoj zajednici. Jer, gotovo petsto godina turske vladavine je u narodu stvorilo osecaj zaklona i sigurnosti. Osim pomenute, u narodu su u upotrebi i još neke odrednice kao "našinec", Torbeš i geografska odrednica Goranin.
Ovde ćemo se više zadržati na odrednici Torbeš koja se vezuje i za druge regije na jednom širem planinskom prostoru Kosova, Albanije i Makedonije. Pošto ova odrednica često ima i pežorativni karakter, upućuje na zaključak da su je stvorili susedni narodi, jer niko neće za sebe koristiti naziv koji sadrži i najmanji elemenat pogrde. Takođe se dosta manipuliše i poreklom reči Torbeš. Mnogi je vezuju za period islamizacije, mada je najprihvatljivije vezivanje imena Torbeš za bogumilstvo. Bugarski naucnik Jordan Ivanov je na početku veka zapisao: "Oblast Gora leži izmedu Šare i Koritnika uz pritoke reke Ljume. Celu kotlinu naseljava staro bugarsko stanovništvo Gorani, Goralije koji su u XVII i XVIII veku bili primorani da prime muhamedanstvo. Poznati su pod imenom Torbeši, dobijenom od susednih Bugara. Gorani, pak, sami sebe zovu Turcima, dok u internom razgovoru priznaju da se zovu Torbeši i da su staro mesno stanovništvo bugarskog roda koji su islamizirani, tj. primili muhamedanstvo. Gorani-Torbeši kući govore bugarski jezik". (J. Ivanov, Makedonski pregled 4, Sofija, 1925.) Ovakvo tumačenje nije jedino i prisutno je kod vecine bugarskih autora iz ovog pa i kasnijih perioda.
Najvjerovatnije, naziv Torbeš potiče iz ranijeg vremena, tj. iz perioda širenja bogumilskog pokreta na Balkanu. Ovu tezu zastupa i Nazif Dokle, inače i sam poreklom iz albanskog dela Gore. Mislim da je Torbeš jedan od naziva za Bogumile, pored već poznatih - Babuni, Katari, Albižani, Kududeri (postoji toponim Kududer kod Šištevca). Bogumili su posebno proganjani tokom XII i XIII veka i u bugarskoj i u srpskoj državi. Obračun sa njima je bio surov, pa su bili primorani da se sklanjaju i beže u planinske i skrovite predele kakvi su oni u kojima danas žive Torbeši. Bogumili su najveće utocište našli u Bosni u vreme Kulina bana, gde postaju državna religija. Njihov progon traje i tokom kasnijih vekova, pa tako u 85. clanu Dušanovog Zakonika iz XIV veka stoji da će se najsurovije obracunati sa Babunima. Dolaskom Turaka na Balkansko poluostrvo, većina Bogumila je masovno primila islam koji je bio najbliži njihovom učenju. Verovatno se ovo dogodilo dobrovoljno, jer da je bilo prisile to bi se desilo na prostorima koji su bili bliže putevima i gradskim utvrdenjima u kojima je boravila turska vojska. Prema turskim defterima i popisu iz 1571. godine u Gori su 382 porodice islamizirane dok ih je u Ljumi 443. A poznato je da je većina sela u ovom periodu sa po desetak kuća. U Kruševu je bilo 14 muslimanskih porodica. Ovi podaci su suprotni od tvrdnji mnogih autora da je "islamizacija" u Gori trajala do sredine XIX veka. Potrebno je podrobnije istražiti turske deftere iz ovoga perioda. Mi ćemo u ovom tekstu pokušati da ukažemo na prisustvo različitih supstrata i višeslojnost u etnogenezi stanovnika Gore.
Pitanjem nacionalnog izjašnjavanja žitelja Gore nakon odlaska Turske sa ovih prostora, bavićemo se kada budemo obrađivali te periode, svakako, koristeći poznate propisne rezultate. Bilo je prilagođavanja po tom pitanju sve u zavisnosti od situacije i prilika u kojima su se nalazili. Najveću nacionalnu kompaktnost i homogenost su pokazali od šezdesetih i devedesetih godina XX veka kada su se u gotovo stoprocentnom broju izjašnjavali kao Muslimani. Tako je bilo i na zadnjem popisu održanom 1991. godine kada se kao Muslimani izjasnilo 95,8 odsto stanovnika Gore. (U tom periodu Gora je vec bila zasebna opština).
autor: Sadik Idrizi
Nema komentara:
Objavi komentar