Prvi balkanski rat je započeo 8. oktobra 1912. godine napadom Crne Gore prema Skadru. Srbija i Bugarska su objavile rat Turskoj 17., a Grčka 18. oktobra 1912. godine. Odlučujuća bitka je bila 23-24. oktobra 1912. godine kod Kumanova. Turska je doživela poraz na svim bojištima i prinuđena je na pregovore. Ugovor o miru je potpisan 30. maja 1913. godine u Londonu. Turska je ustupila svu teritoriju zapadno od linije Enos-Midija, a Albanija je formirana kao samostalna.
U jesen 1912. godine Goru zaposeda srpska vojska. Mnogi sa zebnjom i strahom doživljavaju promene. Igrom sudbine Gora se našla na poprištu oružanih sukoba koji su se vodili na liniji uspostavljanja granice izmedu Srbije i Albanije. Srpska vojska je vršila represalije prema albanskim pobunjenicima tokom uspostavljanja granice, ali ne samo prema njima vec i prema civilnom stanovništvu. O tome je sa ogorčenjem pisao Dimitrije Tucović u svojoj brošuri Srbija i Albanija - kritika zavojevačke politike srpske buržoazije. Bogumil Hrabak navodi reci jednog srpskog oficira iz 10. puka da su "još za vreme proterivanja diverzanata, arbanaška sela u Opolju bila izložena represalijama zbog ucešca toga življa u borbama protiv srpskih jedinica".
Tokom ovih operacija za uspostavljanje granice prema Albaniji, srpska vojska je izvršila i nekoliko masakara nad nedužnim i preplašenim stanovništvom Gore. To je još više pojačalo nesigurnost i ubrzalo iseljavanje u Tursku, koje će u narednim godinama poprimiti dimenzije egzodusa.
Najveći masakr je izvršen u Restelici, Kruševu i Brodu gde je ubijeno više desetine meštana. Zločini su se dogodili i u drugim selima Gore - Vraništu, Radeši, Globocici. U Globocici je ubijen seoski imam mula Karhriman. Svi ovi zločini su izvršeni sa jednim ciljem - da se stanovništvo zaplaši i u slučaju izjašnjavanja pred međunarodnim komisijama za granice, izjasni da želi da živi u Srbiji.
U septembru 1913. godine izbila je albanska pobuna koja nije zaobišla ni Goru. Neki su istoričari ovo nazvali Trećim balkanskim ratom. Tucović je o tome pisao: "i kada je buna izbila, vlada je preko zastupnika ministra spoljašnjih dela izjavila da ce Arbanasi biti "primerno kažnjeni", buržoaska štampa je tražila istrebljenje bez milosti, a vojska je izvršavala. Arbanaska sela, iz kojih su ljudi bili blagovremeno izbegli, behu pretvorena u zgarišta. To behu u isto vreme varvarski krematorijumi u kojima je sagorelo stotinama živih žena i dece. I dokle su ustanici zarobljene srpske oficire i vojnike razoružali i puštali, dotle srpska vojska nije štedela ni njihovu decu, žene i bolesne".
U jesen te godine izbila je i pobuna na Koritniku. Na čelu ustanika je bio cuveni Nail Dano iz Rapče koji je mnogo poznatiji u albanskoj nego u našoj istoriji. Značajan udeo u ovim događajima imao je i mula Rasim iz Zapoda. (O njemu je u "Kosovskom avazu" pisao Nazif Dokle). I u srpskoj istoriografiji pominju se ovi dogadaji i otpor na koji su nailazile srpske snage za uspostavljenje civilne uprave. Bogumil Hrabak pominje da je srpska vojska 1. oktobra 1913. godine vodila borbe sa arbanaškim četama "na prizrenskom sektoru", zatim kod goranskog sela Vraništa, gdje je "veoma snažan arbanaški pritisak paralisan", da bi se borbe i dalje vodile kod Lopuškog Hana. "Kod Vraništa su i sutradan (misli se na 2. oktobar 1913.) besno navaljivali Ljumljani, Macani i meštani Vraništa, ali su ih uvećane srpske trupe zaustavljale".
Po zaposedanju ovih krajeva srpska uprava je izvršila popis stanovništva "preko policijskih i opštinskih vlasti još za vreme dejstvovanja Vrhovne komande, preko koje je Kraljevska vlada upravljala novim krajevima do završetka rata". Popisivači su išli od kuće do kuće, pa se ovaj popis može računati delimicno tačan. Prema ovom popisu, broj stanovnika kosovskog dela Gore je iznosio 12.331. Najvece selo je Brod sa 2.624 stanovnika, zatim Restelica sa 2.279, Zli Potok sa 914, Rapca (G. i D.) sa 711, dok je najmanje stanovnika imao Dragaš (Krakovište) svega 244. U albanskom delu najveci je Šištevec sa 1.230, zatim Borje sa 1.156, dok je najmanje stanovnika imao Orešek - 116.
U poređenju sa podacima koje je 70-tih godina XIX veka izneo Jastrebov, u Gori je bilo približno isto stanovnika, mada je on navodio samo broj kuća. Tada je Brod imao oko 500 kuća, a Restelica 350, Rapca 170, Kruševo 118, Zli Potok 110, dok su sva ostala sela imala ispod 100 kuća, opet Dragaš najmanje - 30. U albanskom delu Gore najveći je Šištevec sa 210 kuća, zatim Borje sa 152, a najmanji su Orešek i Košarište sa po 24 kuće. Ove podatke navodimo da bismo napravili poređenje sa popisom stanovništva iz 1921. godine, nakon teških godina koje su usliedile tokom Prvog svetskog rata, kada se stanovništvo Gore gotovo prepolovilo.
autor: Sadik Idrizi
Nema komentara:
Objavi komentar